‘EO Onderzoekt’ onderzocht

Update 4 juli 2014

– Uitspraak Raad voor de Journalistiek:

“Het televisieprogramma 3Onderzoekt (EO) heeft journalistiek onzorgvuldig gehandeld door in de uitzending geen credits op te nemen voor de medewerking van M. van der Werff (klager).“

De Raad beveelt EO 3Onderzoekt aan om:

– Aandacht aan deze conclusie te besteden in een uitzending van het programma
– óf de conclusie integraal op zijn website dan wel in een ander daartoe geëigend medium te publiceren.
– óf de conclusie in samenvatting op zijn website dan wel in een ander daartoe geëigend medium te publiceren.
EO koos conform mijn verwachting voor het laatste en omdat de Raad niet heeft aangegeven hoe lang de rectificatie online moet blijven, screenshot hier.

Helaas was het niet mogelijk om andere principiële bezwaren tegen de uitzending aan de Raad voor te leggen, omdat ik op die punten niet persoonlijk benadeelde ben. Volledige uitspraak van de Raad hier.

Zonder dwang van de Raad heb ik besloten om de EO-medewerkster in het onderstaande artikel te anonimiseren om persoonlijke schade voor haar te beperken. [einde update]

‘Oorlogsheld of oorlogsmisdadiger?’

De uitzending van 29 januari is hier te bekijken en bij uitzendinggemist.

Zes maanden voor de uitzending, op 23 juli 2013, raakte ik betrokken bij het programma. Dit vond ik in mijn mailbox:

“Ik zou graag met u in contact komen in verband met een EO-uitzending over de oorlogsmisdaden in Indonesie. Met vriendelijke groet xx — Redacteur ‘3 Onderzoekt’ “

“Dag mevrouw xx , U kunt mij mailen over de opzet van uw uitzending en mij uitleggen wat ik voor jullie kan betekenen. In een later stadium kunnen we dan eventueel een belafspraak maken of elkaar in Hilversum ontmoeten. Vriendelijke groet, Max van der Werff”

************************************************************************

Dit artikel is opgebouwd uit de volgende componenten:

– Interview met hoofdpersoon Xeni van de documentaire
– Inhoudelijke analyse van de uitzending
– Kijkje achter de schermen van het onderzoeksproject
– Conclusies

**************************************************************************

Interview met Xeni 

Je bent niet tevreden met de uitzending, hoorde ik. Waarom niet?

Vooral de titel zit me dwars: “was jouw opa een oorlogsmisdadiger?”

Wat is er tegen die titel?

Het is sowieso nooit mijn vraag geweest. Het is ook eerder een stelling dan een vraag.

Op de website van ‘EO onderzoekt’ lees ik de vraagstelling: ‘waren de Nederlandse militairen helden of oorlogsmisdadigers?’

Ook dat is nooit mijn vraag geweest.

Maar heb je dan vooraf besproken wat de onderzoeksvraag zou zijn?

Er is meerdere malen ter sprake gekomen op welke vragen ik antwoord wilde vinden. En wat ik steeds heb gezegd is dat ik wil weten wat er precies gebeurd is en dat het er uiteindelijk om gaat wie er verantwoordelijk zijn.

Dat zijn voor jou de belangrijkste  vragen?

Ja, want dat die jongens daar in een situatie kwamen waardoor ze onmenselijke dingen hebben gedaan in een poging om te overleven, dat wist ik eigenlijk al wel. 

Wat zit je nog meer dwars?

Er is niet duidelijk uitgelegd in welke situatie de veteranen kwamen terwijl ze daar tijdens de opnamen waar ik bij was heel veel over hebben verteld. In de uitzending komt het op mij over dat de veteranen worden afgebeeld dat ze maar stoer lopen te doen over wat ze gedaan hebben en met trots vertellen over wat ze hebben gedaan. Wat buiten beschouwing is gelaten is de moeite die ze hadden om te praten over alles wat daar gebeurd is. De angsten en de emoties die daar mee gepaard gingen.

Meneer Otoy uit het platgebrande Legok samen met Xeni

 

Vertel iets meer over je ontmoeting met de veteranen alsjeblieft.

De veteranen hebben die dag zo veel verteld over hoe moeilijk en onoverzichtelijk de situatie daar was. En wat hun gevoelens waren iedere dag en dat het een gevecht van man tegen man was en dat je niet wist of je een burger of een vrijheidsstrijder tegenover je had en dat ze zelfs de baboe’s met wie ze in het kamp leefden niet konden vertrouwen. Ze moesten constant ogen in hun rug hebben omdat ze gewoon niet wisten wat er allemaal kon gebeuren. 

De dag dat ik bij de veteranen op bezoek was, was echt heel heftig. Het was natuurlijk bijzonder om de mannen te ontmoeten die mijn opa hebben gekend.
In het begin van de dag was er veel grootspraak en stoerdoenerij, maar je voelde ook gewoon zo goed die sfeer dat ze niet wilden praten over wat daar gebeurd was en dat we zo eindeloos vaak met de foto’s erbij steeds weer dezelfde vragen stelden om op tafel te krijgen hoe het nou écht was.
Meerdere malen zag je gewoon door het wegdraaien van hun gezichten, van het af en toe wegpinken van een traan, dat ze het heel moeilijk vonden en het ook eigenlijk niet bespreekbaar vonden en dat er dan uiteindelijk naar boven kwam hoe verward ze destijds waren.
Maar ook dat ze echt de bevolking wilden helpen en dat ze ’s nachts met zandzakken rond hun veldbedden sliepen om maar niet door kogels geraakt te kunnen worden…..Gewoon bizar. De hele dag zat vol met schokkende antwoorden op moeilijke vragen. Echt totaal bizar. 

Noem eens een voorbeeld van een moeilijke vraag met een schokkend antwoord?

We vroegen bijvoorbeeld of ze bang waren. Toen antwoorden ze dat ze natuurlijk bang waren, omdat ze bijvoorbeeld zelfs door de baboe’s in de keuken met een mes konden worden gestoken of dat hun eten vergiftigd kon worden. En dan vroeg ik of dat ook echt gebeurde of dat het slechts inbeelding was. Ze antwoordden dat dat soort dingen echt gebeurden. 

Wat ik ook schokkend vond was dat ze allemaal een meisje hadden. Ik kon me niet voorstellen dat deze meisjes daar allemaal vrijwillig waren. Ze vertelden ook hoe knapper het meisje, hoe groter de kans dat ze een spion zou zijn. Ze zaten constant in een vijandige omgeving, terwijl ze nog in Nederland dachten dat ze recht en orde gingen brengen. Maar vanaf het moment dat ze voet aan wal zetten, was het gewoon oorlog. 

Is het dan zo dat ze na een dag van de boot wisten hoe het echt in elkaar zit of was het zo dat de zaak langzaam afglijdt. Wat hebben ze jou verteld?

Ze wisten na 5 minuten dat het foute boel was. Wat ik trouwens ook wil weten is waarom mijn opa later terug in Nederland nooit heeft kunnen praten over wat er allemaal is gebeurd. Er zijn duizenden mannen getraumatiseerd. Ze hebben nooit meer een normaal leven kunnen leiden. 

Ik laat Xeni een fragment zien van generaal Nasution (commandant van de Indonesische Siliwangi-divisie) die uitlegt wat terreur veroorzaakt en welke effecten dat heeft.

Wat vind je van dit fragment?

Voor mij klinkt wat hij zegt logisch in deze context.

Iets heel anders. Voel je je misleid door de EO?

Misleid is niet precies het woord dat in me opkomt, maar ik weet wel dat ik het echt onbegrijpelijk vind dat ik zeven dagen op reis ben geweest met een regisseur met wie ik eindeloze gesprekken heb gevoerd over dit onderwerp en wiens opa zelf in Indië heeft gevochten; van wie ik echt dacht dat hij op een lijn zat met mij over dit onderwerp….(Xeni maakt de zin niet af en er volgt een lange stilte)

Het woord ‘misleid’ is dus niet het woord dat je zou kiezen? Welke woorden kies je dan wel?

De uitzending komt totaal niet overeen met het gevoel waarmee ik dit heb beleefd en hoe ik dacht dat de uitzending zou worden. Ik vind het heel erg jammer dat we vrijwel geen contact hebben gehad tijdens de montage. 

Jammer dat de uitzending niet aan jouw verwachtingen heeft voldaan. Maar dan wil ik weten wat jouw verwachtingen waren en wat er volgens jou anders is gelopen.

Misschien ben ik toch wel misleid omdat de makers van het programma waar ik mee heb gewerkt mij steeds de indruk hebben gegeven dat ze echt voor een verdieping van dit onderwerp wilden zorgen.

Maar jij vindt dus dat dat niet gelukt is…

Nee, ik vind zeker dat dat helemaal niet gelukt is.

Aan het eind van de uitzending wordt jou gevraagd: ‘Vind je dat jouw opa een oorlogsmisdadiger is?’ Je antwoordt dan: ‘Nee, ik vind dat de mensen die hem in die positie hebben geplaatst oorlogsmisdadigers zijn.’  Klaas zegt vervolgens dat alle andere mensen waarschijnlijk vinden dat hij wel een oorlogsmisdadiger is.
Is het niet zo dat hij feitelijk gelijk heeft en dat het in brand steken van een dorp gewoon een oorlogsmisdaad is? Dat jouw opa dat heeft gedaan is een vaststaand feit. Wat mensen jou kunnen verwijten is dat je dat weet en toch beweert dat hij geen oorlogsmisdadiger is.

Ja, op zich heeft hij die misdaden wel gepleegd, maar hij heeft niet zelf de keuze gemaakt om daar te zijn en in die onmogelijke positie terecht te komen. Hij zat ook niet in een veilige positie waarin hij rustig kon nadenken en besluiten hoe hij zou handelen.

Maar als je de foto’s bekijkt, dan krijg je de indruk dat ze systematisch te werk zijn gegaan en aan de teksten op de achterkant te zien hadden ze er zelfs plezier in.

Ja… maar nee….ze hebben wel oorlogsmisdaden begaan, maar ik vind dat je die jongens in die situatie, zo onoverzichtelijk en eng, dat je al die jongens, die oude mannen die nu nog leven, niet kunt wegzetten als oorlogsmisdadigers. Ze moeten de opdrachtgevers aanklagen.

Maar die zijn allemaal dood.

Ik vind toch dat je dan niet alleen het voetvolk voor de rechter moet slepen omdat de hoofdverantwoordlijken zijn overleden. 

Wat wil je verder nog zeggen?

Wat ik walgelijk vond in de uitzending is dat ze foto’s van de staatsgreep van Westerling in 1950 lieten zien waar mijn opa helemaal niets mee te maken had en die zelfs niets met de politionele acties te maken hebben. De manier waarop de foto’s in beeld werden gebracht riepen bij mij de indruk op als zou mijn opa bij die coup betrokken zijn geweest.

Verder ben ik boos, maar vooral heel verdrietig. De uitzending had gebrek aan diepgang en niet de juiste context. Ik vind dat er geen recht werd gedaan aan de tragedies die zich daar hebben afgespeeld.

Wat me ook dwars zit is dat ik meerdere malen heb aangegeven dat ik een preview wilde en ook duidelijk heb uitgelegd waarom ik dat wilde. 

Hebben ze dat beloofd?

Ja, maar ze hebben niet gezegd hoeveel tijd voor de uitzending.  

Wanneer kreeg je de preview?

Eén dag voor de uitzending. Er kon niets meer veranderd worden.

**********************************************************************

Inhoudelijke analyse van de uitzending

Het programma ‘Oorlogshelden of Oorlogsmisdadigers?’ is opgebouwd uit vijf onderdelen:

1) XXX                  – Intro
2) XXX                  – Veteranen tijdens reünie
3) XX                    – Interview met professor Zegveld
4) XXXXXXXXXX  – Xeni op zoek in Indonesië
5) XXXXXXX         – Anne-Mar bij een mariniersoefening

X = 1 minuut ~ totaal: 25 minuten

Een historicus en een mediaprofessional die ik om commentaar heb gevraagd beoordelen de uitzending als volgt:

– Het is een goede zaak dat dit thema aandacht krijgt.
– Nederland 3 is een zender die vooral op jongeren is gericht. De keuze voor eenvoudige uitleg en snelle montage is verdedigbaar.
– Het intro en het interview met Zegveld vormen een goed kader en plaatsen de gebeurtenissen in een juist historisch perspectief.
– De historicus had bedenkingen bij de verklaring van de vrouw die over verkrachtingen vertelde. Was zij niet in de war met de Japanse bezettingstijd?
– De veteranen kwamen niet echt goed uit de verf, maar daar lag ook de nadruk van de uitzending niet op.
– Het idee om in beeld te brengen hoe je zelf zou reageren als je in een dergelijke situatie komt, is origineel. De manier waarop presentatrice Anne-Mar vervolgens bij de mariniers aan de slag gaat heeft iets kneuterigs, maar het is te makkelijk om dat af te serveren. Wel lijkt het wat overdreven om ruim een kwart van de uitzending aan deze invalshoek te besteden.
– De research voor het programma moet van een behoorlijk hoog niveau zijn, want er werden tal van nog onbekende misstanden aan het licht gebracht.
– Xeni krijgt een platform om uit te leggen hoe zij over het onderwerp denkt en haar worsteling met de feiten wordt goed in beeld gebracht. Ze legt haar standpunten helder uit.

Eindoordeel van beiden: de uitzending is een nuttige toevoeging aan de informatie die er al is.

Eerlijk is eerlijk, het oordeel kwam voor mij als een grote verrassing. In mijn subjectieve waarneming vond ik het programma oppervlakkig, tendentieus en te veel op sensatie gericht.
Verder ben ik het absoluut eens met het verwijt dat Xeni de programmamakers maakt: de titel “was opa een held of een oorlogsmisdadiger” kan gewoon niet. De eindconclusie van de uitzending zit al opgesloten in de openingsvraag. Er kan maar één conclusie volgen. De programmamakers kunnen zich verdedigen met het argument dat het soms goed is om zaken ‘scherp neer te zetten’ of ‘heldere keuzes’ af te dwingen. Om uit te leggen dat ze toch echt ongelijk hebben, leg ik hun de volgende tegenvraag voor: “Is je moeder een maagd of een hoer?” De programmamakers zullen het nu wel met  mij eens zijn: kan gewoon niet zo.

***************************************************************************

Kijkje achter de schermen van het onderzoeksproject

Na het eerste mailcontact met xx van EO-onderzoekt op 23 juli 2013 blijkt haar interesse te zijn gewekt door dit artikel op 7mei.nl

Emailcorrespondentie, alleen relevante passages: